ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: Επιστήμη και ευθύνη

ΚΕΙΜΕΝΟ

Επιστήμη και ευθύνη

{...}Δεν είναι μόνο οι κυνικοί «θεωρητικοί» που πάσχουν από ηθικήν αναλγησία, ούτε οι υψηλής στάθμης και πανύψηλου εισοδήματος «επιστήμονες-τεχνικοί», όσοι προσφέρουν (χωρίς φειδώ και χωρίς αιδώ) τη φαιά ουσία των εγκεφάλων τους στα μυστικά εργαστήρια των επιτελείων, που ισχυρίζονται ότι αυτοί σαν «ερευνητές» ό,τι έχουν να πράξουν είναι «να κάνουν όσο καλύτερα μπορούν τη δουλειά τους»
—την ευθύνη για την καλή ή κακή χρήση των επινοήσεων τους έχουν άλλοι: οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί. Ακόμη και άνθρωποι που δεν σχετίζονται, ούτε απευθείας ούτε πλάγια, με τις μηχανές του πολέμου, διστάζουν να αποφανθούν απάνω στο κρίσιμο τούτο θέμα με σαφήνεια. Προτιμούν τις επιφυλάξεις και τους επαμφοτερισμούς: «ναι μεν... αλλά πάλι ...» και όταν πιεσθούν να διατυπώσουν επιτέλους τη γνώμη τους χωρίς διφορούμενα, δογματίζουν μ' ένα γενικό αφορισμό: «η επιστήμη είναι ανεύθυνη» ! Τι σημαίνει όμως το απόφθεγμα τούτο που, επειδή είναι πολύ βολικό, περνάει εύκολα από στόμα σε στόμα; Λέει τίποτα; Και τι ακριβώς λέει; Αξίζει, νομίζω, να επιχειρήσομε μια σύντομη ανάλυσή του. Από πολλά συνθήματα, που παραχαράττουν την αλήθεια, υποφέρει ο αιώνας μας· ας προσπαθούμε λοιπόν να μη γίνονται περισσότερα, από την απροσεξία και την ακρισία μας.

   Παρατήρηση πρώτη: η «επιστήμη» δεν ήταν ανέκαθεν αυτή που είναι σήμερα, όχι ως ποσόν και ποιόν προϊόντων (αυτό δα είναι αυτονόητο), αλλά ως προοπτική και πρόθεση, ως πρόγραμμα και έργο εκείνων που τη διακονούν. Σε άλλους ιστορικούς χρόνους και σε άλλους πολιτισμούς ήταν πολύ διαφορετική από τη δική μας. {...}

   Από τους αστρολόγους της Μεσοποταμίας έως τους δικούς μας αστροφυσικούς, και από τους Αιγυπτίους γεωμέτρες έως τους τοπολόγους του

καιρού μας (όταν κοιτάξαμε την κάθε τάξη ως ειδική «προοπτική» και «μέθοδο εργασίας») δεν υπάρχει συνέχεια, άλλα χάσμα βαθύ» όποιος το πηδάει, πρέπει να ξέρει ότι πέφτει στο σφάλμα που η Λογική το λέει «μετάβασιν εις άλλο γένος».

   {...} Αυτού του νέου ύφους (και ήθους) που επρόκειτο να αλλάξει την τροχιά της ιστορίας του ανθρώπου, τα συνθήματα τα εσάλπισε ο ευρωπαϊκός 17ος αιώνας με το στόμα ενός παράδοξου ανθρώπου (κράματος μεγαλοφυΐας και ελαττωμάτων): του Francis Bacon, που ευαγγελίστηκε, στη θέση της παλαιάς διαθήκης (του Αριστοτέλη), τη νέα διαθήκη, το novum organumτης λογικής και της μεθοδολογίας των επιστημών, διακηρύττοντας το αξίωμα: Knowledge is power—η γνώση είναι δύναμη. Όχι θεωρητική χαρά και πνευματική ικανοποίηση, αλλά ισχύς και εξουσία. Απάνω σε τι; Μα στη Φύση, στον υλικό κόσμο (ο Grotius θα πει λίγο αργότερα: και στον κόσμο της κοινωνίας, τον ιστορικό). Να νικήσομε τη Υύση, να την υποτάξομε στους σκοπούς μας, αυτό είναι από δω κ' εμπρός το πρόγραμμα της νέας επιστήμης. Και πώς θα το πραγματοποιήσομε; Ανακαλύπτοντας τα μυστικά της και ακολουθώντας τους δικούς της τρόπους ενέργειας, τους «νόμους» της: Natura non vincitur nici parendo. Θα την υπακούσομε για να την εξουσιάσομε. Να την υποχρεώσομε να δουλεύει για λογαριασμό δικό μας... Με αυτό το πνεύμα και αυτή τη στρατηγική έφτασε η επιστήμη ΜΑΣ στα θαύματα της σημερινής Τεχνικής, που έγιναν πηγή κολοσσιαίας δύναμης (υλικής ευημερίας και πολιτικής ισχύος) σε όσες χώρες είναι σε θέση να την αποκτούν χάρη στο ανθρώπινο κεφάλαιο που διαθέτουν.

   Και εδώ ακριβώς τίθεται το πελώριο ζήτημα: «είναι, μπορεί να είναι, δέχεται να είναι η επιστήμη ανεύθυνη για τις συνέπειες των κατορθωμάτων της»;

   Παρατήρηση δεύτερη: η ευθύνη είναι σταυρός και προνόμιο μόνο προσωπικών όντων. Σαν αφηρημένη ενέργεια (απασχόληση, πρόγραμμα, μέθοδος) η «επιστήμη» ούτε έχει ούτε δεν έχει ευθύνη. Ευθύνη έχουν, δεν μπορούν παρά να έχουν, θέλοντας και μη έχουν τα πρόσωπα που κάνουν επιστήμη, οι επιστήμονες. Ακριβώς γιατί κάνουν (συνειδητά, εμπρόθετα, εκούσια) επιστήμη του νέου τύπου, του «ευρωπαϊκού», που όπως είπαμε δεν αρκείται στην απλή θεώρηση της πορείας των φαινομένων του κόσμου, αλλά αγωνίζεται ν' αποσπάσει τα «μυστικά» αυτής της πορείας και με ειδική παρέμβαση να της αλλάξει την κατεύθυνση και το ρυθμό, για ν' αντλήσει δύναμη. Όποιος ζητάει και παίρνει δύναμη, είτε την κρατάει ο ίδιος, είτε την παραχωρεί σε άλλους (βιομηχάνους, στρατηγούς, πολιτικούς κτλ.) είναι υπεύθυνος για ό,τι πρόκειται να γίνει με αυτή τη δύναμη. Ξέρει, οφείλει να ξέρει ότι θα χρησιμοποιηθεί· μπορεί ακόμα και πρέπει να προεικάζει τους τρόπους και τα αποτελέσματα της χρήσης της. Δεν είναι από «καθαρή αγάπη προς την πρόοδο της έρευνας», από «ένθεο ζήλο για την εύρεση της αλήθειας» που οι μεγάλοι οικονομικοί οργανισμοί, τα επιτελεία και οι κυβερνήσεις ξοδεύουν αμύθητα ποσά για εγκαταστάσεις και εξοπλισμό επιστημονικών εργαστηρίων, για μισθούς προσωπικού, για έπαθλα και διακρίσεις προς όσους προωθούν αποτελεσματικά και πρωτότυπα τις διάφορες εξερευνήσεις. Δύναμη διψούν ν' αποκτήσουν. Όχι, φυσικά, για να τη χαρούν σαν καλλιτέχνες της ζωής, αλλά για να την εκμεταλλευθούν και με αυτήν να επιτύχουν τους σκοπούς των. Ποιοι είναι αυτοί οι σκοποί; Και ποιοι θα ωφεληθούν από την πραγματοποίησή τους; Έχουν ή δεν έχουν την υποχρέωση να τους πληροφορηθούν οι επιστήμονες που συσσωρεύουν τη δύναμη και την προσφέρουν στους χρηματοδότες τους; Στο στυγνό τούτο ερώτημα συμπυκνώνεται ολόκληρο το πρόβλημα. Θα ειπούν:

   — Δεν μας ενδιαφέρουν τα παραπέρα. Αν αυτό που εμείς με κόπο μαζέψαμε σπαταληθεί κακώς, η ευθύνη είναι εκείνων που θα το χρησιμοποιήσουν. . .Εμείς ευθυνόμαστε έως εκεί που τελειώνει το έργο το δικό μας.

   Λάθος! Άκρη δεν έχει κανενός η ευθύνη, εφόσον έγινε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η αιτία ν' αρχίσει να ξετυλίγεται μια σειρά πράξεων. Σον βαρύνει η τελευταία όσο και η πρώτη.

   Και το χειρότερο, σε τέτοιες περιπτώσεις: είμαστε υπεύθυνοι όχι μόνο για ό,τι επράξαμε αλλά και για ό,τι κάποτε (προπάντων για ό,τι) παραλείψαμε να πράξομε. Στα ηθικά όντα, όπως είναι ο άνθρωπος, σωτηρία από την ευθύνη δεν υπάρχει.

2 Μαρτίου 1967. Από την «Πρακτική φιλοσοφία» του Ε. Π. ΠΑΠΑΝΟΥΣΟΥ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε. (100-120 λέξεις).

Β1. Να αναπτύξετε με 80-100 λέξεις το νόημα της παρακάτω άποψης του συγγραφέα:

''Είμαστε υπεύθυνοι όχι μόνο για ό,τι επράξαμε αλλά και για ό,τι κάποτε (προπάντων για ό,τι) παραλείψαμε να πράξομε. Στα ηθικά όντα, όπως είναι ο άνθρωπος, σωτηρία από την ευθύνη δεν υπάρχει''.

Β2. Ποιους τρόπους και ποια μέσα πειθούς χρησιμοποιεί ο συγγραφέας; Να δώσετε ένα παράδειγμα για κάθε περίπτωση.

Β3. Να σχηματίσετε φράσεις που να περιέχουν τις παρακάτω λέξεις και εκφράσεις του κειμένου με τρόπο που να φαίνεται καθαρά η σημασία των λέξεων/εκφράσεων:

ηθική αναλγησία, αποφανθούν, ευαγγελίστηκε, θεώρηση, πρωτότυπα

(Οι λέξεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε οποιοδήποτε τύπο τους).

Β4. Σε ποιο γραμματικό είδος ανήκει το παραπάνω κείμενο; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας.

Γ. “Η ευθύνη είναι σταυρός και προνόμιο μόνο προσωπικών όντων. Σαν αφηρημένη ενέργεια (απασχόληση, πρόγραμμα, μέθοδος) η «επιστήμη» ούτε έχει ούτε δεν έχει ευθύνη. Ευθύνη έχουν, δεν μπορούν παρά να έχουν, θέλοντας και μη έχουν τα πρόσωπα που κάνουν επιστήμη, οι επιστήμονες.”

Με αφορμή την παραπάνω θέση να αναπτύξετε τις προσωπικές σας απόψεις για την ευθύνη του επιστήμονα, σε ένα άρθρο που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του σχολείου σας. (500-600 λέξεις)